In Iran zijn de minibusjes van de zedenpolitie niet weg te denken uit het straatbeeld. Agenten van de gasht-e ershad controleren of de ­religieuze kledingvoorschriften worden nageleefd. Vooral vrouwen worden daarbij systematisch geviseerd. Mensenrechtenorganisaties documenteerden hoe de religieuze politie arbitrair en geweld­dadig te werk gaat. Seksueel misbruik en dodelijke incidenten zijn geen uitzondering.

Dat de zedenpolitie nu zou verdwijnen, is dan ook een historische overwinning voor de betogers in Iran. De invloedrijke procureur-generaal Mohammad Jafar Montazeri beloofde zondag dat de gasht wordt opgedoekt. Ook aan de hoofddoekverplichting “wordt ­gewerkt”, door het parlement en de rechterlijke macht, beloofde hij.

Diepgewortelde woede

Al bijna drie maanden betogen de Iraniërs. De protesten begonnen met de dood van Mahsa (Jina) Amini in september, nadat de zeden­politie bruut had ingegrepen. Amini zou haar hoofddoek niet correct hebben gedragen. Voor velen was het de druppel, maar de woede gaat om meer dan kledingvoorschriften. De economische malaise, jeugdwerkloosheid, vervuilde lucht en onbetaalbare levensmiddelen leiden al ­jaren tot een diepgeworteld onbehagen.

Het vuur is alleszins nog niet gedoofd. Overal in het land lijken de onvrede en bereidheid tot verzet net toe te nemen

De strategie van het regime om de huidige volkswoede met geweld de kop in te drukken, heeft niet ­gewerkt. Tienduizenden mensen werden opgesloten, honderden anderen – velen minderjarig – gedood (activisten spreken van zeshonderd doden, het regime van tweehonderd). Maar de geest is uit de fles. Iedere avond klinkt koppig getoeter in de straten, week na week komen mensen op straat. De hoofddoekverplichting wordt niet overal meer nageleefd.

De aankondiging van Monta­zeri lijkt erop te wijzen dat het regime van strategie verandert: versoepelingen moeten doen wat met ­repressie niet wilde lukken. Het lijkt bovendien een poging om de protesten te reduceren tot de ­discussie over openbare zeden en de hoofddoek.   

Nationale staking

Voorlopig is niet duidelijk met ­hoeveel gezag Montazeri spreekt. Hij is een hoofdrolspeler van het regime en een ingewijde van de ayatollahs, maar hij is niet bevoegd voor de ­zedenpolitie. Iraanse ­media benadrukken dat alleen het ministerie van Binnenlandse ­Zaken de agenten van de straat kan halen. Vanuit die hoek werd nog niet gecommuniceerd.

Het vuur is alleszins nog niet ­gedoofd in Iran. Oproepen tot een nationale staking gaan viraal. Arbeiders zullen vanaf vandaag drie dagen het werk neerleggen. Vorige week deden ze dat al in staal- en ­autofabrieken. Overal in het land lijken de onvrede en bereidheid tot verzet juist toe te nemen. Vergelijkbare stakingen en betogingen hebben in het verleden geleid tot de grootste antioverheidsprotesten sinds de revolutie van 1979.

Woensdag is het de dag van de student in Iran. President Ebrahim Raisi, een hardliner, wil dan een toespraak houden voor studenten in Teheran. Maar die kondigen een nieuwe betoging aan op het Vrijheidsplein in Teheran. Studenten zijn – samen met scholieren – de drijvende kracht achter de protestbeweging. Ze hebben geen perspectief in het door de moellahs ­gecontroleerde land. Jongeren hebben het gevoel dat ze niets te verliezen hebben. ‘Deze keer is er geen weg terug’, zeiden ze eerder aan De Standaard.

Ook als de zedenpolitie verdwijnt, zal het regime een vorm van sociale controle willen behouden. Tijdens zijn aankondiging zondag suggereerde procureur-generaal Montazeri dat de rechterlijke macht nog steeds beperkingen zou opleggen aan ‘sociaal gedrag’. Ook of de kledingvoorschriften zelf zullen veranderen, is onzeker. Die verplichten vrouwen om zich te ­bedekken met lange, losse kledij en hun haren te bedekken. De voorschriften gelden sinds kort na de revolutie van 1979. Ondanks massaprotesten werden de zwarte ­gewaden en chadors – hoofddoeken die tot de borst reiken – een ­belangrijk symbool voor de identiteit van het regime.

Schijnmanoeuvre

Het palmares van de 73-jarige Montazeri is niet dat van een hervormer. Hij is al sinds de revolutie een trouwe dienaar van de ayatollah. Hij was nauw betrokken bij de onderdrukking van eerdere protesten en overzag de afsluiting van het internet. In november 2019 voorkwam hij een onafhankelijk ­onderzoek naar de dood van honderden betogers. En toen hij die maand een gevangenis bezocht waar honderden anderen zaten opgesloten, beweerde Montazeri dat ‘alle gedetineerden zich tevreden hadden uitgedrukt over de omstandigheden van hun opsluiting’. Later doken foto’s op van de procureur-generaal tussen gevangenen met gebroken armen en benen.

Met versoepelingen van de openbare zeden heeft Montazeri weinig. In 2017 noemde hij het ­afwerpen van de hoofddoek ‘dom en misleidend’. Betogers vrezen dat zijn gebaar gisteren een schijnmanoeuvre is. In de 21ste eeuw zijn er andere manieren om mensen te surveilleren dan busjes op iedere straathoek.