Een kleine pentekening die Toots Thielemans toont naast saxofonist Joe Lovano, met tussen hen de mededeling ‘I loved your night at Carnegie Hall’. Getekend: Tony Bennett. Het is een van de leukste souvenirs die je ontdekt op de tentoonstelling Toots 100, the sound of a Belgian legend. De Amerikaanse topzanger tekende het portret vanop zijn zitje in New Yorks meest gereputeerde concertzaal, waar Thielemans in maart 2006 voor een stampvolle zaal uitgebreid werd gevierd.

Het geeft meteen een idee van de reputatie die de Belgische jazzmuzikant genoot. Op 29 april zou de harmonicavirtuoos, die in 2016 overleed, 100 jaar geworden zijn en dat vormt de aanleiding voor allerlei herdenkingen, waaronder dus ook een groots opgezette tentoonstelling. Die vindt plaats in de Koninklijke Bibliotheek van België (KBR), hartje Brussel, op nauwelijks enkele honderden meters van de plek waar Jean-Baptiste Thielemans een eeuw geleden het levenslicht zag. Dat prille begin in café ’t Trapken af, aan de Hoogstraat 241 in volkswijk de Marollen, wordt mooi geëvoceerd in het eerste deel van de tentoonstelling.

Bezoekers krijgen een koptelefoon, en kunnen zo in eigen tempo genieten van de klankfragmenten. In oude radio-interviews hoor je Toots bijvoorbeeld vertellen hoe hij zijn eerste gitaar bemachtigde: een vriend die had gemerkt dat Jeanke al behoorlijk uit de voeten kon op accordeon, zei hem dat hij zijn gitaar mocht houden als hij er diezelfde dag nog de jazzklassieker ‘Stardust’ op kon spelen. Thielemans klaarde de klus in tien minuten en had zijn eerste gitaar beet.

Op bezoek bij The Beatles

Dat instrument kunt u in de KBR bewonderen, naast de accordeon waarmee Toots op piepjonge leeftijd de stamgasten in het café van zijn ouders entertainde. Maar een beetje verder staat een andere gitaar met een nog veel boeiender verhaal: de Rickenbacker die Toots vasthoudt op de hoesfoto van Shearing on stage, een plaat uit 1959 van de blinde Britse pianist George Shearing, destijds een erg populaire jazzmuzikant. Toen John Lennon die hoes zag, wilde hij meteen ook zo’n gitaar kopen, want ‘if it’s good enough for Shearing, then it’s bloody good enough for me’. Dat laatste vertelde Lennon in hoogsteigen persoon aan Toots, in een New Yorks hotel waar hij The Beatles ontmoette, in februari 1964.

Veel jazzliefhebbers kennen dat verhaal, maar het is verfrissend om het nog een keer door Toots zelf te horen vertellen. En je hoort hem nog veel meer anekdotes opdissen, over zijn ontmoeting met producer Quincy Jones, bijvoorbeeld, over hoe zijn plaat met de legendarische jazzpianist Bill Evans tot stand kwam, of hoe zijn klassieker ‘Bluesette’ eigenlijk eerst ‘Bleuet’ heette en er pas een ‘s’ bijkreeg toen zijn medemuzikanten hem erop wezen dat het nummer erg bluesy was.

Maar de tentoonstelling reikt veel verder dan anekdotiek en schetst een erg uitgebreid beeld van wat Thielemans muzikaal voorstelde. In zijn beginjaren was hij dus vooral gitarist, die vaak simultaan floot en ook weleens harmonica speelde. Pas vanaf 1981 gooide hij zich exclusief op de harmonica – noodgedwongen, want na een hersenbloeding lukte gitaarspelen niet meer zo goed.

Buur van Paul Simon

De grote kracht van Toots lag erin dat hij zijn publiek onmiddellijk emotioneel kon raken. Hoe hem dat lukte, en wat hem precies zo uniek maakte, leggen medemuzikanten en zelfs een Amerikaanse muziekprofessor omstandig uit op Toots 100. Je kunt ter plekke zelf vaststellen dat harmonica spelen lang niet zo simpel is als je zou denken, en dat er echt tientallen verschillende versies bestaan van dat kleine instrument.

Toots was een eeuwige studax, die almaar wilde bijleren, en erg veel componeerde – getuige de vele partituren en kladjes. ‘Bluesette’ kent iedereen, maar misschien was ‘Ladyfingers’, een stuk dat hij in 1964 schreef voor een plaat van Herb Alpert & The Tijuana Brass, voor hem veel belangrijker. Toots kreeg één dollarcent per verkocht exemplaar. Weinig, zult u zeggen, maar er werden meer dan zes miljoen stuks verkocht. Met de opbrengst kon Toots zijn eerste huis in de VS kopen, in Montauk (Long Island), waar hij buur werd van Paul Simon, met wie hij later nog lange tijd heeft samengewerkt. En wist je trouwens dat Toots ook op het podium heeft gestaan met Nick Cave, Sting, Stevie Wonder, Bobby McFerrin, Billy Joel en – jawel – Arno?

Toots kreeg één dollarcent per verkocht exemplaar. Er werden meer dan zes miljoen stuks verkocht. Met de opbrengst kon hij zijn eerste huis in de VS kopen

Zo val je op Toots 100 van de ene verbazing in de andere – leuk zijn ook het allereerste beeldfragment van Toots uit 1946, en het legendarische tv-interview met zijn moeder, die van al die jazz eigenlijk niet al te veel begreep. Je moet er wel de tijd voor nemen. Als je alle geluidsfragmenten wil meepikken, ben je al snel een paar uurtjes kwijt. Maar voor wie ook maar een beetje geïnteresseerd is in Toots en/of jazz, is dat meer dan de moeite waard.